गतांश से आगे...
(सातवें अध्याय का चौथा भाग)
(नोट - 1. आज के पोस्ट में नवग्रहपूजन तक का प्रसंग है जो वर्ड के करीब 20पेज में है। 2. इधर कुछ पोस्ट से समस्या आ रही है कि वैदिक कुछ फॉन्ट सही नहीं आ रहे हैं इस ब्लॉग पर । वहां कुछ और चिह्न दीख रहा है । पाठक बन्धु उन स्थानों पर ग्वं इत्यादि वैदिक ध्वनियों का उच्चारण करें । )
(सातवें अध्याय का चौथा भाग)
(नोट - 1. आज के पोस्ट में नवग्रहपूजन तक का प्रसंग है जो वर्ड के करीब 20पेज में है। 2. इधर कुछ पोस्ट से समस्या आ रही है कि वैदिक कुछ फॉन्ट सही नहीं आ रहे हैं इस ब्लॉग पर । वहां कुछ और चिह्न दीख रहा है । पाठक बन्धु उन स्थानों पर ग्वं इत्यादि वैदिक ध्वनियों का उच्चारण करें । )
अब
पूजन प्रारम्भ करें- (सबसे पहले सामने रखे दोने या आम्रपल्लव पर गणेशाम्बिका पूजन
करना चाहिए । पूजन यथोपलब्ध- पंचोपचार, षोडशोपचार....कुछ भी किया जा सकता है ।
षोडशोपचार पूजा-क्रम निम्नांकित है –
आवाहनासने
पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् । स्नानं वस्त्रोपवस्त्रं च गन्धमाल्यादिके क्रमात् ।। धूपं
दीपं च नैवेद्यं ताम्बूलं च प्रदक्षिणम्।पुष्पाञ्जलिं षोडशकमेवं देवार्चने विधिः ।।
(आवाहन, आसन, पाद्य, अर्घ्य, आचमन, स्नान, वस्त्रोपवस्त्र,
यज्ञोपवीत, चन्दन, पुष्प, धूप, दीप, नैवेद्य, ताम्बूल, प्रदक्षिणा और पुष्पाञ्जलि
। इसमें अवान्तर उपचार भी समाहित हैं- वस्त्रोपवस्त्र,यज्ञोपवीत और नैवेद्य के बाद
भी आचमन हेतु जल प्रदान करना अनिवार्य है ।)
१.(क)
ध्यान- (अक्षतपुष्प लेकर गौरी-गणेश का
ध्यान करें) — गजाननं भूतगणादिसेवितं कपित्थजम्बूफलचारुभक्षणम् । उमासुतं शोक
विनाशकारकं नमामि विघ्नेश्वरपादपकजम् ।। नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः ।
नमः प्रकृत्यै भद्रायै नियताःप्रणताःस्मताम् ।।
(ख) आवाहन-(पुनः
अक्षतपुष्पादि लेकर आवाहन करें ) ॐ हे हेरम्ब त्वमेह्येहि
अम्बिकात्र्यम्बकात्मज । सिद्धिबुद्धिपते त्र्यक्ष लक्षभालपितुः पितः।। ॐ
गणानान्त्वा गणपतिXहवामहे
प्रियाणान्त्वा प्रियपतिXहवामहे
निधीनान्त्वा निधिपतिXहवामहे
व्यसो मम । आहमाजानि गर्ब्भधमात्वमजासि गर्ब्भधम् ।। ॐ अम्बे अम्बिके अम्बालिके न
मा नयति कश्चन । ससस्त्यस्वकः सुभद्रिकाङ्काम्पीलवासिनीम् ।। ॐभूर्भुवःस्वः
सिद्धिबुद्धिसहिताय श्रीमन्महागणाधिपतये नमः गणाधिपतिमावाहयामि । ॐभूर्भुवःस्वः
गौर्यै नमः गौरी मावाहयामि । –कहते हुए हाथ के
पुष्पाक्षतादि सामने दोने में रख कर दोनों हाथों को उल्टा एकत्र कर स्थापित
भावमुद्रा का प्रदर्शन करे और पुनः मन्त्रोच्चारण करे-
ॐ
मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टंयज्ञँ्समिमं दधातु ।
विश्वे देवास इह मादयन्तामोमप्रतिष्ठ । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः
गणेशाम्बिके इहागच्छतमिह तिष्ठतं मम कृतां पूजां गृह्णीतं मम सकुटुम्बस्य
सपरिजनस्य च सर्वात्मना कल्याणं च कुरुतम् ।
२.आसन-उक्त
मन्त्रोच्चारण के पश्चात् पुनः सूत्र सहित पुष्पाक्षत लेकर
आसनार्थ मंत्र बोले- ॐ विचित्ररत्नखचितं दिव्यास्तरणसंयुतम् ।
स्वर्णसिंहासनं चारु गृह्णीष्वसुरपूजित ।। और आवाहित गणेशाम्बिका पर छोड़े
दे ।
३.पाद्य- आचमनी या
आम्रपल्लव से जल लेकर पाद्यमन्त्रोच्चारण करते हुए जल प्रदान करे- ॐसर्वतीर्थसमुदभूतं
पाद्यं गन्धादिभिर्युतम् । विघ्नराज ! गृहाणेमं भगवन् ! भक्तवत्सलः ।। ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः पादयोः पाद्यं समर्पयामि ।
४.अर्ध्य—
चन्दनादि मिश्रित जल पुनः लेकर, मन्त्रोच्चारण
पूर्वक अर्घ्य प्रदान करे - ॐ गणाध्यक्ष ! नमस्तेऽस्तु गृहाण करुणाकर, अर्घ्यं
च फल संयुक्तं गन्धपुष्पाक्षतैर्युतम् । ॐभूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, हस्तयोर्घ्यं
समर्पयामि ।
५.आचमन-
चन्दनादि मिश्रित जल पुनः लेकर, मन्त्रोच्चारण पूर्वक आचमन प्रदान करे –
ॐ विनायक ! नमस्तुभ्यं त्रिदशैरभिवन्दित । गंगोदकेन देवेश कुरुष्वाचमनं प्रभो । ॐ भूर्भुवःस्वः
गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, आचमनीयं समर्पयामि ।
६.स्नान-(क)दूध,
दही, घी, गूड़ और मधु मिश्रित पंचामृत से एकत्र वा पाँचों चीजों से अलग-अलग स्नान
करावे, सुविधा के लिए यहाँ दोनों प्रकार के मन्त्रों की चर्चा कर रहे हैं-
#
ऊँ देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याम् । ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः एतानि पाद्यार्घ्याचमनीयस्नानीयपुनराचमनीयानि
समर्पयामि ।–कहते हुए पाद्य, अर्घ्य, आचमन,
स्नान, पुनराचमनीय जलार्पण क रें।
#.दुग्धस्नान
- ऊँ पयः पृथिव्यां पय ओषधीषु पयो दिव्यन्तरिक्षे पयोधाः । पयश्वतीः प्रदिशः सन्तु
मह्यम् ।।
अथवा- कामधेनुसमुद्भूतं सर्वेषां जीवनं परम् । पावनं
यज्ञहेतुश्च पयः स्नानार्थमर्पितम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः
स्नानार्थं दुग्धं समर्पयामि । (गणेशाम्बिका
को दुग्ध चढ़ावे)
#.दधिस्नान-
ऊँ दधिक्राव्णो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः । सुरभि नो मुखा करत्प्रणआयुँ्षितारिषत्
।।
अथवा-
पयस्सतु समुद्भूतं मधुराम्लं शशिप्रभम् । दध्यानीतं मया देव स्नानार्थं
प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः दधि स्नानं समर्पयामि । (दधि
से स्नान करावे)
#.घृतस्नान-
ऊँ घृतं मिमिक्षे घृतमस्य योनिर्घृते श्रितो घृतम्वस्य धाम । अनुष्वधमा वह मादयस्व
स्वाहाकृतं वृषभ वक्षि हव्यम् ।।
अथवा-
नवनीतसमुत्पन्नं सर्वसंतोषकारकम् । घृतं तुभ्यं प्रदास्यामि स्नानार्थं
प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, घृतस्नानं समर्पयामि ।(घृतस्नान
करावे)
#
मधुस्नान- ऊँ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः ।
मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवँ्रजः । मधु द्यौरस्तु नः पिता ।।
अथवा-
पुष्परेणुसमुद्भूतं सुस्वादु मधुरं मधु । तेजः पुष्टिकरं दिव्यं स्नानार्थं
प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मधुस्नानं समर्पयामि ।।
(मधु से स्नान करावें)
#शर्करास्नान-
ऊँ अपाँ्रसमुद्वयसँ्सर्ये सन्तँ्समाहितम् । अपाँ्रसस्य यो रसस्तं वो
गृह्णाम्युत्तमुपयामगृहीतोऽसीन्द्राय त्वा जुष्टं गृह्णाम्येष ते योनिरिन्द्राय
त्वा जुष्टतमम् ।
अथवा-
इक्षुरससमुद्भूतां शर्करां पुष्टिदां शुभाम् । मलापहारिकां दिव्यां स्नानार्थं
प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, शर्करास्नानं समर्पयामि ।
#
पञ्चामृत स्नान -
ॐ पञ्चामृतं मया नीतं पयो दधि घृतं मधु । शर्कारा च समायुक्तं स्नानार्थं
प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पञ्चामृतंसमर्पयामि ।
(ख)
शुद्धस्नान- अब शुद्धजल से स्नान करावे- मन्दाकिन्यास्तु
यद्वारि सर्वपापहरं शुभम् । तदिदं कल्पितं देव ! स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, शुद्ध स्नानीयं जलं समर्पयामि ।
(ग)
स्नानांग आचमन- (स्नान के पश्चात् भी आचमन का
विधान है) अतः प्रदान करे-
ॐ
सर्वतीर्थसमायुक्तं सुगन्धिनिर्मलं जलम् । आचम्यतां मया दत्तं गृहाण परमेश्वर । ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, स्नानांगाचमनीयं जलं समर्पयामि ।
(७)
वस्त्रोपवस्त्र- (स्नान के पश्चात् वस्त्र और
उपवस्त्र समर्पित करे) -
ॐ
शीतवातोष्णसन्त्राणं लज्जाया रक्षणं परम् । देहालङ्कारणं वस्त्रं अतः शान्तिं
प्रयच्छ मे । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, वस्त्रोपवस्त्रं समर्पयामि ।
वस्त्रोपवस्त्र
के बाद पुनः आचमनीय जल प्रदान करे- ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, वस्त्रोपवस्त्रान्ते
पुनराचमनीयं जलं समर्पयामि ।
(८)
उपवीत- अब यज्ञोपवीत समर्पित करे - ॐ
नवभिस्तन्तुभिर्युक्तं त्रिगुणं देवतामयम् । उपवीतं मया दत्तं गृहाण गणनायक ।। ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाय नमः, उपवीतं समर्पयामि । उपवीत के बाद पुनः आचमनीय जल
प्रदान करे- ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाय नमः, उपवीतान्ते पुनराचमनीयं जलं समर्पयामि ।
(९)
चन्दनं-(क) श्रीखण्डचन्दनं दिव्यं गन्धाढ्यं सुमनोहरम् । विलेपनं सुरश्रेष्ठ
चन्दनं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, चन्दनं समर्पयामि । (श्वेतचंदन समर्पित
करें)
(ख)
ॐ गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम् । ईश्वरीं सर्वभूतानां
तामिहोपह्वये श्रियम् । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, रक्तचन्दनं
समर्पयामि । (रक्तचंदन समर्पित करें)
(ग)
ॐ कुङ्कुमं कामना नित्यं कामिनीकामसम्भवम्
। कुङ्कुमेनार्चनं देव गृहाण परमेश्वर । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, कुङ्कुमम्
समर्पयामि । (कुंकुम समर्पित करें)
(घ)
ॐ नानापरिमलैर्द्रव्यैर्निर्मितं चूर्णमुत्तमम् । अबीरनामकंदिव्यं गन्धं चारु
प्रगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः नानापरिमलद्रव्याणि च
समर्पयामि । (अबीर, हरिद्राचूर्ण इत्यादि विविध
सुगन्धित द्रव्य सपर्पित करें)
(ङ)
ऊँ सिन्दूरं शोभनं रक्तं सौभाग्यसुखवर्धनम् । शुभदं कामदं चैव सिन्दूरं
प्रतिगृह्यताम् ।। (अथवा- ऊँ सिन्धोरिव
प्राध्वने शूघनासो वातप्रमियः पतयन्ति यह्वाः । घृतस्य धारा अरुषो न वाजी काष्ठा भिन्दन्नूर्मिभिः
पिन्वमानः ।।) ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः सिन्दूरं समर्पयामि । (उक्त
दो में से किसी एक मन्त्रोच्चारण पूर्वक सिन्दूर समर्पित करे । ध्यातव्य है कि
पुरुष देवता होते हुए भी गणेशजी को सिन्दूर अर्पित किया जाता है ।)
(१०)
ॐ अक्षताश्च सुरश्रेष्ठाः कुङ्कुमाक्ताः सुशोभनाः । मया निवेदिता भक्त्या गृहाण
परमेश्वर । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः अक्षतान् समर्पयामि । (
हरिद्रा मिश्रित अक्षत समर्पित करें ।)
(११)
ॐ माल्यादीनि सुगन्धीनि मालत्यादीनि वै प्रभो । मयाऽऽहृतानि पुष्पाणि पूजार्थं प्रतिगृह्यताम्
। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः पुष्पं, पुष्पमाल्यांच समर्पयामि । (विविधपुष्प
एवं पुष्पमाला समर्पित करें)
(१२)
ॐ त्वं दूर्वेऽमृतजन्मासि वन्दितासि
सुरैरपि । सौभाग्यं सन्ततिं देहि सर्वकार्यकरी भव । दूर्वाङ्कुरान् सुहरितानमृतान्
मङ्गलप्रदान् । आनीतांस्तव पूजार्थं गृहाण गणनायक । काण्डात्काण्डात् प्ररोहन्ती
परुषः परुषस्परि । एवानो दूर्वे प्रतनु सहस्रेण शतेन च । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाय
नमः दूर्वांदूर्वांकुरान् च समर्पयामि । (गणेशजी
को तीन, पांच, सात की संख्या में दूर्वा और तद्अंकुर समर्पित करें)
(१३)
बिल्वपत्र- ऊँ अमृतोद्भवं च श्रीवृक्षं
शङ्करस्य सदा प्रियम् । बिल्वपत्रं प्रयच्छामि पवित्रं ते सुरेश्र्वर । । ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाय नमः बिल्वपत्रं समर्पयामि ।
(गणेशजी को बिल्वपत्र समर्पित करें)
(१४)
शमीपत्र- ऊँ शमी शमय मे पापं शमी लोहितकंटका । धारिण्यर्जुनबाणानां रामस्य
प्रियवादिनी ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः शमीपत्रं समर्पयामि । (शमी
पत्र पांच या ग्यारह की संख्या में अर्पित करें)
(१५)
अबीरगुलाल- अबीरं च गुलालं च चोवाचन्दनमेव च । अबीरेणार्चितो देव ! अतः शान्तिं
प्रयच्छमे ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः अबीरंगुलालं च समर्पयामि । (अबीरगुलाल
समर्पित करें)
(१६)
सुगन्धित तैल-इत्रादि- चम्पकाशोकवकुलमालतीमोगरादिभिः । वासितं स्निग्धताहेतु तैलं
चारु प्रगृह्यताम् ।। (अथवा - स्नेहं गृहाण सस्नेह लोकेश्वर दयानिधे । भक्त्या
दत्तं मया देव स्नेहं ते प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः
सुगन्धित द्रव्यादि समर्पयामि । (विविध सुगन्धित
तैल, इत्र आदि समर्पित करें)
(१७)
धूप- ॐ धूरसि धूर्व धूर्वन्तं धूर्व तं योऽस्मान् धूर्वति तं धूर्व यं वयं
धूर्वामः । देवानामसि वह्नितमँ्सस्नितमं पप्रितमं जुष्टतमं देवहूतमम् ।।
अथवा-
वनस्पतिरसोद्भूतो गन्धाढ्यो गन्ध उत्तमः । आघ्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् । ॐ भूर्भुवःस्वः
गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, धूपमाघ्रापयामि । (देवदार
धूप, धूना, गूगल, नागरमोथा अथवा अन्य सुगन्धित अगरुआदि धूप दिखावे । ध्यातव्य है
कि वांस की तिल्लियों में लपेट कर बनायी गयी अगरबत्तियों का आजकल चलन है । इसका
उपयोग कदापि न करें । प्रायः अगरबत्तियों में लोहवान का प्रयोग होता है, यह भी
सर्वथा निषिद्ध है ।)
(१८)
दीप- ॐ अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिरग्निःस्वाहा सूर्योज्योतिर्ज्योतिः सूर्यः स्वाहा । अग्निर्वर्चो ज्योतिर्वर्चः स्वाहा सूर्यो
वर्चो ज्योतिर्वर्चः स्वाहा ।। ज्योतिः सूर्यः सूर्यो ज्योतिः स्वाहा ।।
अथवा-
साज्यं च वर्तिसंयुक्तं वह्निना योजितं मया । दीपं गृहाण देवेश
त्रैलोक्यतिमिरापहम् ।। भक्त्या दीपं प्रयच्छामि देवाय परमात्मने । त्राहि मां
निरयाद् घोराद् दीपज्योतिर्नमोऽस्तु ते ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, दीपं
दर्शयामि । (दीपक दिखावे और ऊँ हृषीकेशायनमः कह कर हाथ अवश्य धोले ।)
(१९)
नैवेद्य- (क) (नैवेद्य को जल प्रोक्षित कर, गन्ध-पुष्पादि
से आक्षादित करके, सामने रखकर, चतुष्कोण जल का घेरा लगावे और मन्त्र बोलते हुए
तुलसीदल छोड़े । ध्यातव्य है कि गणेश को तुलसी दल अर्पित नहीं किया जाता, अतः इनके
नैवेद्य में पुष्प डाले, शेष सभी देवों के लिए तुलसीपत्र का ही उपयोग होना चाहिए ।
इसके वगैर प्रसाद अधूरा है ।)
ॐ
नाभ्या आसीदन्तरिक्षँ् शीर्ष्णो द्यौः समवर्तत । पद्भ्यां भूमिर्दिशः
श्रोत्रात्तथा लोकाँ अकल्पयन् । ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा । ॐ प्राणाय स्वाहा । ॐ
अपानाय स्वाहा । ॐ समानाय स्वाहा । ॐ
उदानाय स्वाहा । ॐ व्यानाय स्वाहा । ॐअमृतापिधानमसि
स्वाहा।
अथवा-
शर्कराखण्डखाद्यानि दधिक्षीरघृतानि च । आहारं भक्ष्य भोज्यं च
नैवेद्यंप्रतिगृह्यताम् । ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, नैवेद्यं
निवेदयामि । नैवेद्यान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि । (नैवेद्य के बाद आचमनीय जल
समर्पित करें)
(ख)
अखण्ड ऋतुफल- ॐ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः । बृहस्पतिप्रसूतास्ता
नो मुञ्चन्त्वँ्हसः ।। - अखण्ड (बिना कटा
हुआ) मौसमी फल-केला, अंगूर, अमरुद, सेव, नारंगी-जो भी उपलब्ध हो, अर्पित करे । किसी
भी पूजन कार्य में मूली, गाजर, चुकन्दर आदि का उपयोग न करे । ये सर्वदा त्याज्य
कन्द हैं । अज्ञानता वश आजकल लोग धड़ल्ले से प्रयोग कर लेते हैं । किन्तु
शक्करकन्द या मिश्रीकन्द उपयोग में लाया जा सकता है । सुथनी(आलू के आकार का एक
कन्द विशेष जिस पर छोटे-छोटे रोंये होते हैं) भी उपयोगी कन्द है ।
अथवा-
इदं फलं मया देव स्थापितं पुरतस्तव । तेन मे सफलावाप्तिर्भवेज्जन्मनि चन्मनि । ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, ऋतुफलानि समर्पयामि ।
पुनराचमनीयं
जलं समर्पयामि । (पुनः आचमनीय जल समर्पित करें)
(२०)
ताम्बूलादि मुखशुद्धि- ॐ यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत । वसन्तोऽस्यासीदाज्यं
ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ।।
अथवा-
पूगीफलं महद्दिव्यं नागवल्लीदलैर्युतम् । एलाचूर्णसंयुक्तं ताम्बूलं
प्रतिगृह्यताम् ।
ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मुखवासार्थम् एलालवंगपूगीफलसहितं ताम्बूलं
समर्पयामि । (पान, सुपारी, लौंग, इलाइची, कपूर
इत्यादि युक्त बीड़ा समर्पित करे ।)
(२१)
दक्षिणा- ॐ हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । सा दाधार पृथिवीं
द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम् । हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः । अनन्तपुण्यफलदमतः
शान्तिं प्रयच्छ मे ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, कृतायाः पूजायाः
साद्गुण्यार्थे द्रव्यदक्षिणां समर्पयामि । (दक्षिणा
स्वरुप यथाशक्ति द्रव्य समर्पित करे)
(२२)
आरती- ॐ आ रात्रि पार्थिवँ्रजः पितुरप्रायि धामभिः । दिवः सदाँ् सि बृहती वि
तिष्ठस आ त्वेषं वर्तते तमः । (ययु.३४-३२)
अथवा-
कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरं तु प्रदीपितम् । आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य मे वरदो भव ।
ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, आरार्तिकं समर्पयामि । (कपूर
की आरती दिखावे, और आरती के बाद थोड़ा जल गिरादे ।)
(२३)
पुष्पाञ्जलि- ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् । ते ह नाकं
महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः ।।
अथवा-
नानासुगन्धि पुष्पाणि यथाकालोद्भवानि च।पुष्पाञ्जलिर्मया दत्तो गृहाण परमेश्वर । ॐ
भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पुष्पाञ्जलिं समर्पयामि । (दोनों
हाथ की अञ्जलि बनाकर पुष्पाञ्जलि समर्पित करें)
(२४)
प्रदक्षिणा- (व्यावहारिक रुप में, इस कार्य को
प्रायः क्रिया समाप्ति के बाद किया जाता है । वैसे, विधान है गणेशाम्बिकापूजन के
पश्चात् भी कर लेने का । प्रदक्षिणा की विधि है - सुविधानुसार देवमूर्ति के चारो
ओर दक्षिणावर्ती, वा अपने ही आसन पर खडे-खड़े होकर (घड़ी की सूई की तरह) परिक्रमा
करे । परिक्रमा की संख्या अलग-अलग देवी-देवताओं के लिए अलग-अलग है । यथा- एका
चण्ड्या, रवौ सप्त, तिस्रो दद्याद्विनायके,
चतस्रः केशवे दद्याच्छिवस्याऽर्धा प्रदक्षिणा । अर्थात् देवी
की एक, सूर्य की सात, गणेश की तीन, विष्णु की चार और शिव की आधी
परिक्रमा होनी चाहिए । यहाँ निहितार्थ ये है कि शेष देवों की पांच परिक्रमा की जाय
। शिव की आधी परिक्रमा का आशय ये है कि अर्घा का उलंघन नहीं होना चाहिए, यानी अपने
स्थान से उठकर अर्घ्यमुख पर्यन्त जाकर वापस लौट आवे- यही आधी प्ररिक्रमा हुयी ।)
यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च । तानि सर्वाणि नश्यन्तु प्रदक्षिण पदे पदे ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, प्रदक्षिणां समर्पयामि ।
यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च । तानि सर्वाणि नश्यन्तु प्रदक्षिण पदे पदे ।। ॐ भूर्भुवःस्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, प्रदक्षिणां समर्पयामि ।
(२५)
प्रार्थना- विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय, लम्बोदराय सकलाय जगद्धिताय ।
नागाननाय श्रुतियज्ञविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस्ते ।। भक्तार्तिनाशन पराय
गणेश्वराय सर्वेश्वराय शुभदाय सुरेश्वराय । विद्याधराय विकटाय च वामनाय
भक्तप्रसन्नवरदाय नमो नमस्ते ।। नमस्ते ब्रह्मरुपाय विष्णुरुपाय ते नमः, नमस्ते रुद्ररुपाय करिरुपाय ते नमः । विश्वरुपस्वरुपाय नमस्ते
ब्रह्मचारिणे, भक्तप्रियाय देवाय नमस्तुभ्यं विनायक ।। त्वां
विघ्नशत्रुदलनेति च सुन्दरेति भक्तप्रियेति सुखदेति फलप्रदेति ।
विद्याप्रदेत्यघहरेति च ये स्तुवन्ति तेभ्यो गणेश वरदो भव नित्यमेव ।। त्वं
वैष्णवी शक्तिरनन्तवीर्या विश्वस्य बीजं परमासि माया । सम्मोहितं देवि समस्तमेतत्
त्वं वै प्रसन्ना भुवि मुक्तिहेतुः ।।
(प्रार्थना
के पश्चात् प्रणाम करें । तत्पश्चात् प्रधान कलशादि का पूजन कार्य किया जाना
चाहिए)
कलश-स्थापन
(गौरीगणेश
की पूजा के बाद प्रधान कलश की स्थापना करनी चाहिए । कलश-प्रमाण-लक्षण के सम्बन्ध
में शास्त्रीय वचन हैं- सौवर्णं राजतं वापि ताम्रं मृन्मयजं तु वा ।
अकालमव्रणं चैव सर्व लक्षणसंयुतम् ।। पञ्चाशाङ्गुलवैपुल्यमुत्सेधे षोडशाङ्गुलम् ।
द्वादशाङ्गुलकं मूलं मुखमष्टाङ्गुलं तथा ।।
उक्त कथन का अभिप्राय यह है कि
कलश बहुत छोटे आकार का कदापि नहीं होना चाहिए । कम से कम सवा किलो जल ग्रहण-योग्य
अवश्य हो । गृहप्रवेशादि विशेष कार्यों में कई कलश हुआ करते हैं,जिनमें प्रधान कलश
का आकार अपेक्षाकृत काफि बड़ा होना चाहिए । कम से कम सात या नौ या ग्यारह किलो
जलग्रहण योग्य अवश्य हो । श्रद्धा और आर्थिक स्थिति के अनुसार समस्त पूजन-पात्र
धातु के ही उपयोग में लाये जायें । कम से कल प्रधान कलश और उसका पूर्णपात्र
(ढक्कन)तो धातु निर्मित होही । अभाव में मिट्टी का उपयोग हो सकता है । शास्त्र वचन
है- वित्तशाठ्यं न कारयेत- पूजन में धन की कंजूसी न करे । व्यावहारिक रुप
में देखा जाता है कि मकान बनाने में और शादी-विवाह में तो लोग पूरी औकाद लगा देते
हैं, किन्तु वास्तुपूजा या अन्य पूजा में घोर कंजूसी वरतते हैं । कलश तांबें या
पीतल का हो तो अति उत्तम । कलश के आकार के सम्बन्ध एक और बात का ध्यान रखा जाना
अनिवार्य है कि कलश की ग्रीवा उचित ऊँचाई वाला हो, उदर प्रान्त भी प्रसस्त हो ।
बेडौल, चपटे, कम गर्दन वाले, ठिगने काठी के कलश का उपयोग सर्वदा वर्जित है ।
मिट्टी के कलश में पकाते समय का काला धब्बा-दाग आदि कदापि नहीं होना चाहिए । इसे
ढकने के लिए कुम्हार रंग-रोगन कर दिया करते हैं । कलश की ग्रीवा में तीन तन्तुओं
का वेष्ठन अवश्य करे, साथ ही वक्ष-प्रान्त में स्वस्तिकादि मांगलिक चिह्नों का
लेखन भी अनिवार्य है । प्रायः लोग गोबर से गौरी-गणेश की लम्बी पिड़िया बना कर कलश
पर चिपका देते हैं। वस्तुतः यह प्रतीक भी मान्य है । आजकल नाना प्रकार के चिह्नों,
चित्रकारियों से युक्त कलश भी बाजार में
उपलब्ध हैं, जिनका उपयोग किया जा सकता है । कलश स्थापन के स्थापन पर चौरेठ, हल्दी,
कुमकुम, अबीर आदि से मांगलिक चिह्न- स्वस्तिक, अष्टदल आदि भी चित्रित कर देना
चाहिए । और भी अलंकार पूर्वक करना हो तो प्रधान कलश के लिए सर्वतोभद्र, एवं
रुद्रकलश के लिए एकलिंगतोभद्रवेदी का निर्माण किया जा सकता है। )
अब,
निम्नांकित मन्त्र का उच्चारण करते हुए भूमि का स्पर्श करें ।
भूमि
स्पर्श- ॐ भूरसि भूमिरस्यदितिरसि
विश्वधाया विश्वस्य भुवनस्य धर्त्री । पृथिवीं यच्छ पृथिवीं दृँ्ह पृथिवीं मा हि ँ्
सीः ।।
(कलश
को सप्तधान्य अथवा सुविधानुसार किसी एक धान्य पर स्थापित किया जाना चाहिए ।
सप्तधान्य के सम्बन्ध में कई शास्त्रीय वचन हैं । यथा-
1.यवधान्यतिलाः
कंगु मुद्गचणकश्यामकाः । एतानि सप्तधान्यानि सर्वकार्येषु योजयेत् ।।
2.यवगोधूमधान्यानि
तिलाः कङ्गुस्तथैव च । श्यामाकाश्चणकश्चैव सप्तधान्यानि संविदुः ।।
3.श्यामाकयवगोधूममुद्गमाषप्रियङ्गवः
। धान्यानि सप्तसङ्ख्याता व्रीहयः सप्त सूरिभिः ।।
(जौ,धान,तिल,कँगुनी,मूंग,चना
और सांवा- ये सात अन्न कहे गये हैं । दूसरे और तीसरे श्लोक में क्रमशः गेहूँ और
उड़द को भी ग्रहण किया गया है । उपलब्धि और सुविधानुसार इनमें किसी को ग्रहण किया
जा सकता है । युगानुसार इनमें कंगुनी और सांवा सुलभ प्राप्त नहीं हैं । इसके स्थान
पर दुकानदार कुछ-के कुछ अन्न डाल देते हैं । गलत धान्य (अनाज) के प्रयोग से कहीं
अच्छा है कि सुलभ प्राप्त जौ अथवा धान का प्रयोग किया जाय । अभाव में गेहूँ या
सिर्फ रंगीन चावल का प्रयोग भी किया जा
सकता है । निम्नांकित मन्त्रों में किसी एक का उच्चारण करते हुए भूमि पर
सप्तधान्यादि विखेरे । )
धान्यप्रक्षेप(विकिरण)-
(क) ॐ धान्यमसि धिनुहि देवान् प्राणाय त्वो दानाय त्वा व्यानाय त्वा दीर्घामनु प्रसितिमायुषे धां देवो वः
सविताहिरण्यपाणिः प्रति गृभ्णात्वच्छिद्रेण पाणिना चक्षुषे त्वा महीनां पयोऽसि ।।
अथवा
(ख) ॐ ओषधयः समवन्दत सोमेन सह राज्ञा । यस्मै कृणोति ब्राह्मणस्तँ् राजान्पारयामसि
।।
कलश-स्थापन-
ॐ आ जिघ्र कलशं मह्या त्वा
विशन्त्विन्दवः । पुनरुर्जा नि वर्तस्व सा नः सहस्रं धुक्ष्वोरुधारा पयस्वती
पुनर्मा विशताद्रयिः ।। (इस मन्त्र के साथ
कलश को स्थापित कर दें और आगे क्रमशः कहे गये मन्त्रों के उच्चारण सहित एक-एक कर
सभी वस्तुयें कलश में डालते जायें)
कलश
में जल- ॐ वरुणस्योत्तम्भनमसि वरुणस्य
स्कम्भसर्जनी स्थो वरुणस्य ऋतसदन्यसि वरुणस्य ऋतसदनमसि वरुणस्य ऋतसदनमा सीद ।।
कलश
में चन्दन- ॐ
त्वां गन्धर्वा अखनँस्त्वामिन्द्रस्त्वां बृहस्पतिः । त्वामोषधे सोमो राजा
विद्वान् यक्ष्मादमुच्चत ।।
कलश
में सर्वौषधि- ॐ या ओषधीः पूर्वाजातादेवेभ्यस्त्रियुगं
पुरा।मनै नु बभ्रूणामह ँ्शतं धामानि सप्त च ।।
(सर्वौषधि के सम्बन्ध में कहा गया है- मुरा माँसी वचा कुष्ठं शैलेयं रजनीद्वयम् । सठी चम्पकमुस्ता च सर्वौषधिगणः
स्मृतः ।। अग्निपुराण १७७-१७
के अनुसार मुरामांसी, चम्पक, जटामांसी, वच, कुठ, शिलाजीत, हल्दी, दारुहल्दी, सठी,
और नागरमोथा- इन दस ओषधियों को ग्रहण किया गया है । अन्यत्र एक प्रमाण में कहा गया
है – कुष्ठं मांसी हरिद्रे द्वे मुरा
शैलेय चन्दनम् । वचा चम्पक मुस्ता च सर्व्वौषध्यो दश स्मृताः ।। यानी कुठ, जटामांसी,
हल्दी, दारुहल्दी, मुरामांसी, शिलाजीत, श्वेतचन्दन, वच, चम्पा, और नागरमोथा इन दस
औषधियों को ही सर्वौषधि कहा गया है । एक अन्य सूची में ऊपरोक्त सभी द्रव्य तो
यथावत हैं, किन्तु चम्पक के स्थान पर आंवला लिया गया है । जटामांसी के सम्बन्ध में
ज्ञातव्य है कि कहीं-कहीं इसके नाम पर छड़ीला दे दिया जाता है, जबकि असली जटामांसी
ठीक जटा की तरह और अति तीक्ष्ण गंधी होता है । अतः उसे ही प्रयोग करना चाहिए । सर्वौषधीनां
दुष्प्राप्तौ क्षिपेदेकां शतावरीम्
अथवा सर्वाभावे शतावरी- यानी सर्वौषधी के अभाव में सिर्फ
शतावरी का प्रयोग किया जा सकता है । शतावरी जड़ी-बूटी की दुकानों में सुलभ प्राप्य
है ।)
कलश में दूर्वा- ॐ
काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषस्परि । एवा नो दूर्वे प्र तनु सहस्रेण शतेन
च ।।
कलश में पञ्चपल्लव- ॐ
अश्वत्थे वो निषदनं पर्णे वो वसतिष्कृता । गोभाज इत्किलासथ यत्सनवथ पूरुषम् ।। (प़ञ्चपल्लव के सम्बन्ध में शास्त्र वचन है- न्योग्रोधोदुम्बरोऽश्वत्थः
चूतप्लक्षस्तथैव च – अर्थात आम, बरगद, गूलर, पीपल और पाकड़ इन पांच प्रकार के पल्लवों को कलश में डालना चाहिए
। सामान्य संक्षिप्त पूजा में तो सिर्फ आम के पल्लव से काम चल जाता है, किन्तु
विशेष पूजा में पांचों अनिवार्य हैं ।)
कलश में कुशा- ॐ पवित्रेस्थो वैष्णव्यौ सवितुर्वः प्रसव
उत्पुनाम्यच्छिद्रेण पवित्रेण सूर्यस्य रश्मिभिः । तस्य ते पवित्रपते पवित्रपूतस्य
यत्कामः पुने तच्छकेयम् ।।
कलश में सप्तमृत्तिका- ॐ
स्योना पृथिवि नो भवानृक्षरा निवेशनी । यच्छा नः शर्म सप्रथा ।। अथवा
ॐ उधृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना । मृत्तिके हर मे पापं यन्मया दुष्कृतं
कृतम् ।। (सप्तमृत्तिका के सम्बन्ध में शास्त्र वचन है- अश्वस्थानाद्गजस्थानाद्वल्मीकात्सङ्गमाद्ध्रदात्
। राजद्वाराच्च गोष्ठाच्च मृदमानीय निक्षिपेत् ।। अर्थात् घुड़साल, हाथीसाल
,दीमक की बॉबी, नदियों के संगम, तालाब, राजद्वार, और गोशाला- इन सात स्थानों की
मिट्टी को कलश में डालने का विधान है । युगानुसार ये अलभ्य या दुर्लभ नहीं हैं, फिर
भी सुलभ भी नहीं कहे जा सकते । इनके स्थान पर दुकानदार जो सो दे दे, इससे अच्छा
है- इनमें जो भी सुलभ प्राप्य हो, उसी का प्रयोग किया जाय । कहीं-कहीं वेश्यालय की
मिट्टी को भी पूजाकार्य में पवित्र माना गया है । अपने आप में इसका भी विशिष्ट
स्थान है ।)
कलश में सुपारी- ॐ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः
। बृहस्पतिप्रसू-तास्ता नो मुञ्चन्त्वँ्हसः ।।
कलश में पञ्चरत्न- ॐ परि वाजपतिः
कविरग्निर्हव्यान्यक्रमीत्।दधद्रत्नानि दाशुषे ।।
1. (पञ्चरत्न के सम्बन्ध में शास्त्र वचन है- 1.कनकं
कुलिशं मुक्ता पद्मरागं च नीलकम् । एतानि पञ्चरत्नानि सर्वकार्येषु योजयेत् ।।
अर्थात् सोना, हीरा, मोती, पद्मराग और
नीलम - ये पंचरत्न कहे गये हैं ।
2.वज्रमौक्तिकवैदूर्यं प्रवालं चन्द्रनीलकम् । अलाभे
सर्वरत्नानां हेम सर्वत्र योजयेत्।। अर्थात् हीरा, मोती, वैदूर्य(विल्लौर), मूंगा, नीलम ये पांच
रत्न हैं । इन सबके अभाव में सोने का प्रयोग करना चाहिए ।
3.माणिक्यं मौक्तिकं हेमं प्रवालं रजतादिकम् । पञ्चरत्नाङ्गमित्येतत्
सर्वं शान्तिकरं परम् ।। अर्थात् माणिक्य, मोती, मूंगा, सोना, चाँदी ये पांच रत्न
कहे गये हैं, जिनका उपयोग सभी प्रकार के शान्तिकर्मों में किया जाता है । विभिन्न
पूजापाठ, यज्ञादि में इनका प्रयोग होता है । आजकल इनके नाम पर कृत्रिम रत्नों की
पुड़िया दुकानदार थमा देता है और अज्ञानता या मूढ़ता वस लोग ले लेते हैं । यदि
श्रद्धा और औकाद हो तो रत्नों की दुकान से असली रत्न लें। नकली के प्रयोग का कोई
औचित्य नहीं है ।)
कलश में द्रव्य- ॐ हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः
पतिरेक आसीत् । स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम ।।
उपरोक्त पदार्थ का कलश में प्रक्षेपण करने के पश्चात् कलश को वस्त्रालंकृत
करे, निम्नाकित मन्त्रोच्चारण करते हुए-
कलश पर वस्त्र- ॐ सुजातो ज्योतिषा सह शर्म वरुथमाऽसदत्स्वः । वासो
अग्ने विश्वरूपँ् सं व्ययस्व विभावसो ।।
कलश पर पूर्णपात्र- ॐ पूर्णादर्वी परा पत सुपूर्णा पुनरा पत ।
वस्नेव विक्रीणावहा इषमूर्जँ्शतक्रतो ।। (कलश के ऊपर ढक्कन में अक्षतादि भर कर रखे ।
ध्यातव्य है कि यह पात्र पूर्ण हो, ऐसा नहीं कि आधा किलो चावल की क्षमता वाले
ढक्कन में मुट्ठी भर चावल मात्र रख दिया जाय, जैसा कि प्रायः लोग अज्ञानता में
किया करते हैं ।)
अब, पूर्णपात्र रखने के पश्चात्, निम्नांकित मन्त्रोच्चारण पूर्वक उसके ऊपर
वस्त्रवेष्ठित जलदार नारियल (अभाव में सूखा गड़ीगोला) रखे । मुख्य कलश के अतिरिक्त
सहायक कलशों पर भी ऐसा ही किया जाता है, किन्तु अभाव में वहाँ सुपारी भी रख सकते
हैं। पूर्णपात्र रिक्त नहीं रहना चाहिए । अज्ञनता में प्रायः कलश के ऊपर दीपक रख
दिया जाता है । दीपक का अलग स्थान है।)
कलश पर नारियल- ॐ याः
फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः । बृहस्पतिप्रसू-तास्ता नो मुञ्चन्त्वँ्हसः
।।
अब,
अक्षत-पुष्पादि लेकर कलश में देवी-देवताओं का आवाहन करना चाहिए, जिसके लिए
निम्नांकित मन्त्रों का उच्चारण करना चाहिए-
ॐ तत्त्वा यामि ब्राह्मणा वन्दमानस्तदा शास्ते
यजमानो हविर्भिः । अडेहमानो वरुणेह बोध्वुरुशँ्स मा न आयुः प्रमोषी ।। अस्मिन्
कलशे वरुणं साङ्गं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकमावाहयामि । ॐ भूर्भुवः स्वः भो वरुण !
इहागच्छ, इह तिष्ठ, स्थापयामि, पूजयामि, मम पूजां गृहाण । ॐ अपां पतये वरुणाय नमः
। कहकर पूर्व
ग्रहित अक्षत पुष्पादि कलश के समीप
छोड़ दे और पुनः अक्षतपुष्पादि ग्रहण करके मन्त्र बोले-
ॐ
कला कलाहि देवानां दानवानां कलाःकलाः । सङ्गृह्य निर्मितो यस्मात् कलशस्तेन कथ्यते
।। कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः । मूले त्वस्य स्थिरो ब्रह्मा
मध्ये मातृगणाः स्मृताः ।। कुक्षौ तु सागराः सर्वे सप्तदीपा वसुन्धरा । अर्जुनी
गोमती चैव चन्द्रभागा सरस्वती ।। कावेरी कृष्णवेणा च गंगा चैव महानदी । तापी
गोदावरी चैव माहेन्द्री नर्मदा तथा ।। नदाश्र्च विविधा जाता नद्यः सर्वास्तथाऽपराः
। पृथिव्यां यानि तीर्थानि कलशस्थानि तानि वै ।। सर्व समुद्राः सरितस्तीर्थानि
जलदा नदाः । आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारकाः ।। ऋग्वेदोऽथ ययुर्वेदः
सामवेदो ह्यथर्वणः । अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः ।। गायत्री चात्र
सावित्री शान्तिः पुष्टिकरी तथा ।। आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारकाः ।। (अक्षतपुष्पादि को कलश के समीप छोड दें ।
ध्यातव्य है कि अब तक वस्त्र, चन्दन, पुष्प, पल्लवादि सामग्रियाँ पूजन-कलश तैयार
करने के निमित्त व्यवहृत हुयी हैं, कलश की पूजा अभी शेष है । अतः
कलश-प्राणप्रतिष्ठा हेतु पुनः अक्षतपुष्पादि ग्रहण करें और निम्नांकित
मन्त्रोच्चारण करके, अक्षतपुष्पादि को कलश के समीप रख दें ।) -
ॐ मनोजूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं
तनोत्वरिष्टं यज्ञँ्समिमं दधातु । विश्वेदेवा स इह मादयन्तामो३म्प्रतिष्ठ । कलशे
वरुणाद्यावाहितदेवताः सुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु । ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः
।
अथवा- ॐ अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यै
प्राणाः क्षरन्तु च । अस्यै देवत्वमर्चायै मामेहति न कश्चन ।। अस्मिन कलशे
विष्ण्वाद्यावाहितदेवाः सुप्रतिष्ठता वरदा भवन्तु ॐ भूर्भुवः स्वः
वरुणाद्यावाहितेभ्यो विष्ण्वाद्यावाहितेभ्यो देवेभ्यो नमः ।।
अब षोडशोपचार पूजन करे-
ध्यान- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, ध्यानार्थे
पुष्पं समर्पयामि ।
आसन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, आसनार्थे
अक्षतान् समर्पयामि ।
पाद्य- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, पादयोः
पाद्यं समर्पयामि ।
अर्घ्य- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, हस्तयोर्घ्यं
समर्पयामि ।
स्नान- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, स्नानीयं
जलं समर्पयामि ।
स्नानाङ्ग आचमन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो
नमः, स्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
पञ्चामृत-स्नान- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो
नमः, पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि ।
गन्धोदक-स्नान- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः,
गन्धोदक स्नानं समर्पयामि । (चन्दन मिश्रित जल से स्नान करावे)
शुद्धोदक स्नान- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो
नमः, स्नानान्ते शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि । (शुद्धजल से स्नान करावे)
आचमन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, आचमनीयं
जलं समर्पयामि ।
वस्त्र-उपवस्त्र- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो
नमः, वस्त्रोपवस्त्रं समर्पयामि । (ध्यातव्य है कि भूमिपूजन में एक ही कलश है और विशिष्ट
देवता इसी पर आवाहित हैं, अतः स्त्री-पुरुष
विशेष वस्त्र की व्यवस्था होनी चाहिए, न कि सिर्फ सूत चढ़ाकर काम चलालें ।)
आचमन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, वस्त्रान्ते
आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
यज्ञोपवीत- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, यज्ञोपवीतं
समर्पयामि ।
आचमन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, यज्ञोपवीतान्ते
आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
पुनः आचमन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो
नमः,आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
चन्दन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, चन्दनं
समर्पयामि ।
रक्तचन्दन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, रक्तचन्दनं
समर्पयामि ।
हल्दीचूर्ण- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, हरिद्राचूर्णं
समर्पयामि ।
रोली- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, कुमकुमं
समर्पयामि ।
अबीर-गुलाल- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, अबीरंगुलालं
च समर्पयामि ।
सिन्दूर- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, सिन्दूरं
समर्पयामि । (यहाँ
‘देवता’ और ‘सिन्दूर’ शब्द से भ्रमित न हों । ध्यातव्य है कि कलश पर सभी उपस्थित
हैं । अतः सिन्दूर चढ़ावें ।)
अक्षत- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, अक्षतं
समर्पयामि ।
पुष्प-पुष्पमाला - ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो
नमः, पुष्पं-पुष्पमाल्यां च समर्पयामि ।
तुलसी - ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, तुलसीपत्रं
समर्पयामि ।
शमीपत्र- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, शमीपत्रं
समर्पयामि ।
विल्वपत्र- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, विल्वपत्रं
समर्पयामि ।
दूर्वा- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, दूर्वां
समर्पयामि ।
नानापरिमल द्रव्य, सौभाग्यद्रव्य - ॐ
वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, नानापरिमल द्रव्याणि सौभाग्यद्रव्याणि च समर्पयामि
। (इत्र, सुगन्धित तेल, आलता, सिन्दूर, अन्य
श्रृंगार प्रसाधन समर्पित करें )
धूप- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, धूपमाघ्रापयामि
।
दीप- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, धूपं
दर्शयामि ।
(दीप दिखाकर हाथ धो लें)
नैवेद्य- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, नैवेद्यं
निवेदयामि ।
मध्यपानीय- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, मध्यपानीयं
समर्पयामि ।
अखण्ड ऋतुफलं - ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः,
अखण्ड ऋतुफलं समर्पयामि । (विविधप्रकार के उपलब्ध मौसमी फल- केला, सेव, अमरुद आदि
बिना काटे हुए चढ़ावें । इस सम्बन्ध में गणेशपूजन क्रम में बतलायी गयी बातों का
ध्यान रखें)
आचमन- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, नैवेद्यान्ते
आचमनीयं जलं समर्पयामि ।
ताम्बूलपूगीफलएलालवंगकर्पूरादि- (मुखशुद्धि)- ॐ
वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः,
मुखशुद्ध्यर्थं ताम्बूलंपूगीफलंएलालवंगकर्पूरादि समर्पयामि ।
दक्षिणा-
ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, दक्षिणाद्रव्यं समर्पयामि ।
आरती- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, आरार्तिकं
समर्पयामि ।
पुष्पाञ्जलि- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, मन्त्रपुष्पाञ्जलिं
समर्पयामि ।
प्रदक्षिणा- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, प्रदक्षिणां
समर्पयामि ।
अब, हाथों में अक्षत-पुष्प लेकर प्रार्थना
करें-
प्रार्थना- देवदानवसंवादे मथ्यमाने महोदधौ ।
उत्पन्नोऽसि तदा कुम्भ विधृतो विष्णुना स्वयम् ।। त्वत्तोये सर्वतीर्थानि देवाः
सर्व त्वयि स्थिताः । त्वयि तिष्ठन्ति भूतानि त्वयि प्राणाः प्रतिष्ठिताः ।। शिवः
स्वयं त्वमेवासि विष्णुस्त्वं च प्रजापतिः । आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदवाः
सपैतृकाः ।। त्वयि तिष्ठन्ति सर्वेऽपि यतः कामफलप्रदाः । त्वत्प्रसादादिमां पूजां
कर्तुमीहे जलोद्भव ।। सानिध्यं कुरु मे देव प्रसन्नो भव सर्वदा ।। नमो नमस्ते
स्फटिकप्रभाय सुश्वेतहाराय सुमङ्गलाय । सुपाशहस्ताय झषासनाय जलाधिनाथाय नमो नमस्ते
।। ॐ अपां पतये वरुणाय नमः ।।
नमस्कार- ॐ वरुणाद्यावाहितदेवताभ्यो नमः, प्रार्थनापूर्वकं
नमस्कारान् समर्पयामि । (सादर नमस्कार पूर्वक, प्रार्थना-पूर्व हाथ में लिए गये
अक्षत पुष्पादि को समर्पित करदें)
अब पुनः अक्षतपुष्पादि लेकर निम्नांकित वाक्योच्चारण
पूर्वक अब तक किए गये पूजन कर्म को समर्पित करे- कृतेन अनेन पूजनेन कलशे
वरुणाद्यावाहितदेवताः प्रीयन्तां न मम ।
षोडशमात्रिकापूजनः- प्रधान कलश पूजन के पश्चात् पूजामंडप के अग्निकोण में बने षोडशमात्रिकापीठ पर गौर्यादिषोडशमात्रिका का आवाहन-पूजन
करेंगे । ध्यातव्य है कि वेदी पर सोलह कोष्ठक बने हुए हैं, किन्तु संख्या सत्रह है
। प्रथम कोष्ठक में गौरी-गणेश दोनों हैं । गौरी-गणेश की पुनरावृति से भी संशय नहीं
करना चाहिए । कलश-पूजन से पूर्व जो गौरी-गणेश पूजन हुआ है वह विघ्ननाशक आदि
गौरी-गणेश हैं और यहाँ षोडशमात्रिका में भी वे शामिल हैं, इस कारण पूजा पुनः करनी
है । शास्त्रवचन है- गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा
स्वाहा मातरो लोकमातरः ।। धृतिः पुष्टिस्तथा तुष्टिरात्मनः कुलदेवताः ।।
गणेशेनाधिका ह्येता वृद्धौ पूज्यास्तु षोडशः ।। कर्मादिषु च सर्वेषु मातरः
सगणाधिपाः । पूजनीयाः प्रयत्नेन पूजिता पूजयन्ति ताः ।। अतः बारीबारी से
पुष्पाक्षत ले लेकर निम्नांकित मन्त्रोच्चारण पूर्वक सबका आवाहन करे और प्रत्येक
कोष्ठकों में छोड़ता जाय । आवाहन के बाद, एकतन्त्र से पूजा करे (या ॐ
गौर्यादिषोडशमात्रिकेभ्यो नमः आवाहयामि, प्रतिष्ठापयामि, पूजयामि च —मन्त्रोच्चारण
पूर्वक संक्षिप्त पूजन भी कर सकते हैं।)
१. ॐ
आगच्छ भगवन्देव ! स्वस्थानात् परमेश्वर । अहं त्वां पूजयिष्यामि सदा त्वं सम्मुखो
भव ।।
२. ॐ हेमाद्रितनयां देवीं वरदां भैरवप्रियाम् ।
लम्बोदरस्य जननीं गौरीमा- वाहयाम्यहम् ।।
३. ॐ आवाहयाम्यहं पद्मां पद्मास्थां
पद्ममालिकाम् । पद्मावासां जगद्वन्द्यां पद्मनाभोरुसंस्थिताम् ।।
४. ॐ दिव्यरुपां दिव्यवस्त्रां
दिव्यालङ्कारसंयुताम् । शतक्रतो महोरस्स्थां शचीमावाहयाम्यहम् ।।
५. ॐ
आवाहयाम्यहं मेधां मेधाशक्तिप्रवर्धिनीम् । वरप्रदां सौम्यरुपां जरां
निर्जरसेविताम् ।।
६. ॐ आवाहयाम्यहं देवीं धात्रीं प्रणवमातृकाम् ।
वेदगर्भां यज्ञमयीं सावित्रीं लोकमातरम् ।।
७. ॐ आवाहयाम्यहं देवीं विजयां देवसंस्तुताम् ।
सर्वास्त्रधारिणीं वन्द्यां सर्वाभरणभूषिताम् ।।
८. ॐ आवाहयाम्यहं देवीं जयां त्रैलोक्यपूजिताम्
। सुरारिमथिनीं वन्द्यां देवानामभयं प्रदाम् ।।
९. ॐ आवाहयाम्यहं देवीं देवसेनां महाबलाम् ।
तारकासुरसंहारकारिणीं बर्हिवाहनाम् ।।
१०. ॐ आवाहयाम्यहं देवीं पितृणां तोषदायिनीम् ।
स्वधां देवाग्रजां देवैः कव्यार्थं या प्रतिष्ठिता ।।
११. ॐ
आवाहयाम्यहं स्वाहां वरदां दिव्यरुपिणीम् । हविरादाय सततं देवेभ्यो या प्रयच्छति
।।
१२. ॐ आवाहयाम्यहं मातृः पूजिता या सुरासुरैः ।
सर्वकल्याणरुपिण्यः सर्वाभरणभूषिताः ।।
१३. ॐ सर्वाभीष्टप्रदा वन्द्याः सर्वलोकहिते
रताः । जयन्तीप्रमुखाः लोकमातृरावाहयाम्यम् ।।
१४.
ॐ
आवाहयाम्यहं देवीं धृतिं भक्ताऽभयप्रदाम् । हर्षोत्फुल्लास्यकमलां
सर्वसन्तोषदायिनीम् ।।
१५.ॐ
आवाहयाम्यहं पुष्टिं पोषयन्तीं जगत्त्रयम् । स्वदेहजैः फलैः शाकैः जलैः
रत्नैर्मनोरमैः ।।
१६. ॐ
आवाहयाम्यहं तुष्टिं वन्दितामसुरारिभिः । सदा सन्तोषदां शान्तां प्रसन्नास्यां
महाबलाम् ।।
१७.ॐ देशे
ग्रामे गृहे बाह्ये विपिने पर्वते रणे । आवाहयामि तां
दुर्गां या पाति यातनार्णवात् ।।
प्रतिष्ठापन—
ॐ अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यै प्राणाःक्षरन्तु च । अस्यै देवत्वमर्चायै
मामहेति न कश्चन ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणपितसहिताः गौर्यादि आत्मनः
कुलदेवतान्ताःषोडशमातरः सुप्रतिष्ठता वरदा भवन्तु ।
इस प्रकार सबका आवाहन करके, प्रतिष्ठापूर्वक
एकतन्त्र से ही षोडशोपचार पूजन करे । ध्यातव्य है कि पुरुषदेवता सिर्फ गणेश
हैं,अतः यज्ञोपवीत सिर्फ उन्हें ही चढ़ाना है । शेष तो देवियां हैं । दूसरी बात ये
कि षोडशमातृका पूजन में नैवेद्यार्पण के पश्चात,घी और गुड़ का अतिरिक्त नैवेद्य भी
अर्पण करना चाहिए । तथा विशेषार्घ्य प्रदान न करे ।
पूजन करने के बाद पुनः अक्षतपुष्पादि
लेकर बोले - एभिरासनपाद्यार्घाचमनीय
जल-वस्त्रोपवस्त्रगन्धाक्षत-पुष्प-धूप-दीप-नैवेद्य-आचमनीय जल-ताम्बूल-पूगीफल-
दक्षिणा-प्रदक्षिणा-पुष्पाञ्जलिभिः गणपतिसहिता आत्मनः कुलदेवतान्ताः षोडश मातरः
प्रीयन्तां न मम ।।
(इति
षोडशमात्रिकापूजनम्)
आचार्यादि
वरणम्- अब
पुष्पाक्षतजलद्रव्यवस्त्रादि लेकर आचार्य सहित अन्य सहयोगी ब्राह्मणों का वरण-पूजन
करे- ॐ अद्य करिष्यमाण कालसर्पदोषशान्ति निमित्तकसग्रहयागकर्माङ्गतया
विहितमाचार्यादीनां पूजनपूर्वकं वरणं च करिष्ये । – संकल्प के बाद, विप्रदेवों
का पाद प्रक्षालन करके, तिलकादि करे, तथा
यथोचित वस्त्र-द्रव्यादि प्रदान करे । ब्राह्मण यजमान प्रदत्त द्रव्यादि को ग्रहण
करने के बाद, अक्षत छिड़कें और बोलें- वृताःस्मः ।
(नोट-
अन्यत्र नवग्रहादि पूजनोपरान्त आचार्यादि पूजन
करने की बात भी कही गयी है ।)
अब, आचार्य आगे के कर्मकाण्ड में लगें और
अन्य सहयोगी ब्राह्मण यथासम्भव विष्णुसहस्रनाम, पुरुषसूक्त, श्रीसूक्त,
मनसास्तोत्र, नवनागस्तोत्र, शिवपंचाक्षरस्तोत्रादि विविध स्तोत्रों का पाठ एवं
जपादि कर्म करें ।
नवग्रहादिदेवों
का आवाहन-पूजनः-
संकल्प-
ॐ अद्य करिष्यमाण कालसर्पदोषशान्तिकर्माङ्गतया आदित्यादिग्रहाणाम्
अधिदेवता-प्रत्यधिदेवता-पञ्चलोकपाल-वास्तोष्पति-क्षेत्रपालक्रतुरक्षकदशदिक्कपाल सहितामावाहनं
पूजनं च करिष्ये ।
अब,विविध
रंगों के चावल में से निर्देशानुसार रंग लेकर, पूर्व में दिये गये चित्रानुसार
क्रमशः निर्दिष्ट कोष्ठकों में डालते जायेंगे, आचार्य तत्-तत् मन्त्रोच्चार
करेंगे-
१.सूर्य-(लालरंग)-
ॐ जपाकुसुमसङ्काशं काश्यपेयं महाद्युतिम् । तमोऽरिं सर्वपापघ्नं
सूर्यमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः कलिङ्गदेशोद्भव काश्यपगोत्र रक्तवर्ण भो
सूर्य ! इहागच्छ , इह तिष्ठ, ॐ सूर्याय नमः, श्री सूर्यमावाहयामि, स्थापयामि ।
२.चन्द्रमा-(सफेदरंग)-
ॐ दधिशङ्खतुषाराभं क्षीरोदार्णवसम्भवम् । ज्योत्स्नापतिं निशानाथं चन्द्रमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः
यमुनातीरोद्भव आत्रेयगोत्र शुक्लवर्ण भो सोम ! इहागच्छ, इह तिष्ठ, ॐ सोमाय नमः, श्री
सोममावाहयामि, स्थापयामि ।
३.मंगल-(लालरंग)-
ॐ धरणीगर्भसम्भूतं विद्युतकान्तिसमप्रभम् । कुमारं शक्तिहस्तं च भौममावाहयाम्यहम् ।
ॐ भूर्भुवःस्वः अवन्तिदेशोद्भव भारद्वाजगोत्र रक्तवर्ण भो भौम ! इहागच्छ, इह
तिष्ठ, ॐ भौमाय नमः, श्री भौममावाहयामि, स्थापयामि
।
४.बुध-(हरारंग)-
ॐ प्रियंगुकलिकाभासं रुपेणाप्रतिमं बुधम् । सौम्यं सौम्यगुणोपेतं
सौम्यमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः मगधदेशोद्भव आत्रेयगोत्र हरितवर्ण भो बुध !
इहागच्छ, इह तिष्ठ, ॐ बुधाय नमः, श्री बुधमावाहयामि, स्थापयामि ।
५.बृहस्पति-(पीलारंग)
- ॐ देवानां च ऋषीणाञ्च गुरुं काञ्चनसन्निभम् । बन्धुभूतं त्रिलोकानां
गुरुमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः सिन्धुदेशोद्भव आंगिरसगोत्र पीतवर्ण भो गुरो !
इहागच्छ, इह तिष्ठ, ॐ बृहस्पतये नमः, श्रीबृहस्पतिमावाहयामि, स्थापयामि ।
६.शुक्र-(सफेदरंग)-
ॐ हिमकुन्दमृणालाभं दैत्यानां परमं गुरुम् । सर्वशास्त्रप्रवक्तारं
शुक्रमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः भोजकटदेशोद्भव भार्गवगोत्र शुक्लवर्ण भो
शुक्र ! इहागच्छ, इह तिष्ठ, ॐ शुक्राय नमः, श्री शुक्रमावाहयामि, स्थापयामि ।
७.शनि-
(गहरानीलरंग) - ॐ नीलाम्बुजसमाभासं रविपुत्रं यमाग्रजम् । छायामार्तण्डसम्भूतं
शनिमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः सौराष्ट्रदेशोद्भव काश्यपगोत्र नीलाभकृष्णवर्ण
भो शनैश्चर ! इहागच्छ, इह तिष्ठ, ॐ शनैश्चराय नमः, श्री शनैश्चरमावाहयामि, स्थापयामि
।
८.राहु-(कालारंग)
- ॐ अर्धकायं महावीर्यं चन्द्रादित्यविमर्दनम् । सिंहिकागर्भसम्भूतं
राहुमावाहयाम्यहम् । ॐ भूर्भुवःस्वः राठिनपुरोद्भव पैठीनसगोत्र कृष्णवर्ण भो राहो !
इहागच्छ, इह तिष्ठ, ॐ राहवे नमः, श्री
राहुमावाहयामि, स्थापयामि ।
९.केतु-
(हल्का आसमानी-धुएं का रंग) - ॐ पलाशधूम्रसंकाशं तारकाग्रहमस्तकम् । रौद्रं
रौद्रात्मकमं घोरं केतुमावाहयाम्यहम् ॐ भूर्भुवःस्वः अन्तर्वेदिसमुद्भव
जैमिनिगोत्र धूम्रवर्ण भो केतो ! इहागच्छ,
इह तिष्ठ, ॐ केतवे नमः, श्री केतुमावाहयामि, स्थापयामि ।
(नोटः-
नवग्रह वेदी पर सूर्यादि
नवग्रहों के आवाहन के पश्चात् इच्छा हो तो यथोपलब्ध पंचोपचार/षोडशोपचार पूजन अभी
ही सम्पन्न कर लें, अथवा इसी वेदी पर अधिदेवता-प्रत्यधिदेवताओं के आवाहन के
पश्चात् एकतन्त्र से सबकी पूजा एकत्र भी कर सकते हैं । एकत्र करने से समय की काफी बचत हो सकती है
और विधान में भी कोईविशेष ऋटि नहीं आती)
नवग्रहपूजन- ॐ आवाहितसूर्यादिनवग्रहेभ्यो देवेभ्यो
नमः....समर्पयामि — इस नाममन्त्र से क्रमशः (रिक्त स्थानों में अर्पणवस्तु का
उच्चारण करते हुए) पाद्य, अर्घ्य, आचमन, स्नान, पंचामृत, शुद्धस्नान, वस्त्र, उपवस्त्र,
यज्ञोपवीत, वस्त्रान्त आचमन, चन्दन, रक्त चन्दन, अबीर-गुलाल, रोली, पुष्प, माला, दुर्वा,
तुलसीपत्र, बेलपत्र (सूर्य को छोड़ कर), शमीपत्र, नाना परिमल द्रव्यादि, धूप, दीप,
नैवेद्य, ऋतुफल, मध्यपानीयजल, आचमन, मुखशुद्धि, दक्षिणाद्रव्य, पुष्पाञ्जलि आदि
प्रदान करने के पश्चात् प्रार्थना करे-
ॐ ब्रह्मामुरारिस्त्रिपुरान्तकारी
भानुःशशी भूमिसुतो बुधश्च।गुरुश्च शुक्रः शनिराहुकेतवः सर्वे ग्रहाः शान्तिकरा
भवन्तु ।। सूर्यः शौर्यमथेन्दुरुच्चपदवीं सन्मङ्गलं मङ्गलः, सद् बुद्धिं च बुधो
गुरुश्च गरुतां शुक्रः सुखं शं शनिः । राहुर्बाहुबलं करोतु ससतं केतुः कुलस्योन्नतिं,
नित्यं प्रीतिकरा भवन्तु मम ते सर्वेऽनुकूला ग्रहाः ।। पुनः वेदी पर अक्षत
छोड़ते हुए बोले - अनया पूजया सूर्यादि नवग्रहाः प्रीयन्तां न मम ।।
----इतिनवग्रहपूजनम्----
क्रमशः जारी.....
Comments
Post a Comment